कर्मयोगी

 दहावीच्या विद्यार्थ्यांसाठी   पिकनिक वजा समाज सेवा कॅम्प नेण्याचे ठरले तेव्हा एखादी कंपनी,विजकेंद्र ,एक फार्महाउस,निसर्ग शेती आणि जमलाच तर एखादा गड असा भरगच्च कार्यक्रम आम्ही ठरवला. विद्यार्थ्यांना उत्सुक्तता होतीच पण त्याहीपेक्षा माझ्यासह सहकार्यानाही होती. कितीतरी दिवस आयोजन सुरु होत. पन्नास विद्यार्थी आणि चार शिक्षक असे आम्ही मुंबईबाहेर पडलो तेव्हा अमाप उत्साह होता. आमच्या एका पालकांच्या हातून नारळ फोडून आम्ही गाडी मुंबई बाहेर काढली. मुलांनी नव्या जुन्या गाण्यांनी गाडी दणाणून सोडली. माझे सहकारी  त्यांना साथ देत होते. आमची बस महामार्गाला लागली आणि फ्लाय ब्रिज वरून जावू लागताच मुलांनी गलका केला. एक एक शहर पाठी पडत होत . महामार्गावरच्या फलकावरून बोरीवली पाठी पडल्याच कळल. दहिसर टोल नाक्यावर कर भरून बस  मार्गस्थ झाली. मुल -मुली गाण्यात रंगली होती पाठी पडणारी शहर टोलेजंग इमारती यांच्याशी त्याचं काही देण घेण नव्हत. मी मात्र त्या टोलेजंग इमारती पाहून कासावीस होत होतो. भविष्यात या साऱ्या  इमारतींना पाणी मिळेल का? कि पाण्यासाठी  हाणामाऱ्या होतील?  बस घोडबंदर रस्त्याला लागली आणि खाडी नजरेस पडताच बरे वाटले. दादर ते दहिसर ह्या संपूर्ण प्रवासात नजरेस इमारती शिवाय काही पडल नव्हत. मुलांनी ह्या प्रवासात ढुंकूनही बाहेर पाहिलं नव्हत. वर वर येणारा सूर्य, रस्त्याच्या कडेन पळणारी झाडे ह्याचं जणू त्यांना अप्रूप वाटत नव्हत. सकाळची वेळ असल्यान रस्ता मोकळा होता त्यामुळे आम्ही  डहाणुच्या  रस्त्याला कधी लागल ते कळल देखील नाही.डाहाणू गावात शिरताच  मोठा बीच नजरेस पडला  तेव्हा मात्र मुल ओरडली म्याडम बीच पहा, बीच उतरायचं  ना!  आम्हाला झाई गावात जायची घाई होती. तेथे सावे आजोबा,त्यांचा नातू आणि त्याचे काका आमची वाट पाहत होते.
उंबर गावची वेस ओलांडत आम्ही गुजरात मध्ये प्रवेश केला. सावे  कुटुंबांनी आमच स्वागत केल.  त्यांची निसर्ग शेती पाहायला  आम्ही उत्सुक होतो. आजोबांनी स्वामिनाथन अहवालांनी भारताच नुकसान झाल तितक कोणत्याही गोष्टीनी झाल नाही हे सांगताना आजोबांच्या चेहऱ्यावर क्रोध दाटून आला होता. माझ्या शेताला मी गेल्या चाळीस वर्षात कोणतही रासायनिक खत घातलं नाही हे सांगताना त्यांचा चेहरा अभिमानान फुलला होता.

 
सावे कुटुंबान आमच्या आदर तिथ्यासाठी टोपलीभर वेलची केळी  आणि थंडगार पाणी ठेवले  होते.आपल्या  शेतामधील प्रयोग सांगताना  त्यांनी निसर्गाने प्रत्येक जीवाच्या जगण्याची सोय  कशी केली आहे हे सांगताना डोंगर माथ्यावर असण्याऱ्या झाडांना पाणी कोण बरे घालतो ? ह्या गुगली प्रश्नांनी निसर्गाने जगण्याची प्रत्येक जीवमात्राची केलेली सोय सोप्या शब्दात उकलुन दाखवली. त्यांच्या बागेत एका एका माडाला चारशे नारळ पाहून मन आनंदून गेले. कोणताही खत न वापरता इतकी फळ कशी धरतात? ह्याच आम्हाला पडलेलं कोड उलगडताना ते म्हणाले ह्या नारळ ,केळी स्वतःसाठी लागणार अन्न स्वतः निर्माण करतात . नारळाची झावळ ,त्याच्या मुळाशी पडली कि त्याचं कुजून खत होत, तेच त्याचं अन्न.केळीच्या बाबतही त्यांनी हीच भूमिका मांडली . वनस्पती आपल्याला आवशक ते पाणी हवेतून घेत असतात  त्याना अतिरिक्त पाण्याची गरज नाही हे सांगताना त्यांनी एका झाडाचा शेंडा तोडून आमच्या समोर धरला. त्या फांदीतून पाणी  होत.सावे आजोबाना त्यांच्या ह्या निसर्ग शेती प्रयोगासाठी कितीतरी बक्षीस मिळाली आहेत. तेरा एकर शेतामध्ये आजही प्रयोग सुरू  आहेत.सावे आजोबा नव्वद वर्षानंतरही ह्या प्रयोगाबद्दल भरभरून सांगायला उत्सुक आहेत. खते आणि अतिरिक्त पाण्याचा वापर टाळा असा योग्य सल्ला द्यायला ते कचरत नाहीत.

       सावे कुटुंबाची तिसरी तिसरी पिढी आजोबांचा वसा पुढे चालवत आहे . एकीकडे जमिनीवर अतिरिक्त खताचा होत असलेला वापर त्यामुळे जमिनीची वाढत जाणारी क्षरता ह्याने सावे आजोबा व्यथित होतात. जास्त उत्पादन मिळवण्याच्या मोहापाई जमीनच नष्ट होण्याची भीती ते व्यक्त करतात. त्याची भेट झाली हा एक दुर्मिळ योगायोग होता. एरव्ही कोकणात माडांना अळी करून त्याच्या मुळाशी गोवर टाकूनही पाच पन्नास नारळांना महाग असणारे आम्ही त्याच्या प्रयोगाने एव्हडे प्रभावित झालो होतो कि आमच्या राणे साहेबांना हा प्रयोग पाहायला इथे आणून कोकणात त्याची सुरवात केल्यास आमच्या कोकणी माणसाला नोकरीसाठी मुंबईची वाट धरावी लागणार नाही ह्याची खात्री पटली. त्यांच्या वाडीबाहेर  पडतांना एका कर्मयोग्याला भेटल्याचा आनंद मनात होता. मुलांना त्यांच्या  ह्या आगळ्या प्रयोगाविषयी किती समजले ते नाही सांगता येणार पण मला मात्र एक नवी दिशा, नवी वाट सावे कुटुंबांनी दाखवली. त्यांनी जे निसर्ग शेतीच रोपट आमच्या हाती ठेवलं आहे त्यासाठी आभार व्यक्त करायला माझ्यापाशी शब्दच नाहीत. मनात मात्र नारळाच्या आणि केळीच्या बागा रुंजी घालत आहेत.आहे.मला हे शक्य होईल तेव्हाच सावे आजोबांना भेटून आल्याच सार्थक होईल अन्यथा माझ्या लिखाणाला काही अर्थच उरणार नाही.भारताला गरज आहे ती अशा कर्मयोग्यांची . बंदिस्त प्रयोग शाळेत काम किव्हा  प्रयोग करणाऱ्या शास्त्रज्ञ भारताला उपयोगाचा नाही. भारताला हवा भारताच्या मातीतला एक नवा कार्व्हर. सावे आजोबांमध्ये मला तो सापडला. ह्याट्स अप टू हिम फॉर हिस डीहोशन.